Atıklar ve Çevre & Yasal Yükümlülükler

Hazırlayan: Aslıhan ARIKAN, ASD Ambalaj Sanayicileri Derneği Genel Sekreteri

Ambalaj sektöründe faaliyet gösteren sanayi kuruluşları ile diğer işletmelerin atıklar ve çevre ile ilgili yasal yükümlülüklerini bu yazımızda özetlemeye çalıştık. Atık yönetimi ile ilgili sorularınız olursa, ASD Ambalaj Sanayicileri Derneğimiz uzmanları ile iletişime geçebilirsiniz.

Çevre ve Atık Yönetiminin Genel İlkeleri

Ülkemizde faaliyet gösteren bir işletmenin/sanayi kuruluşunun çevre ve atık yönetiminin genel ilkeleri çerçevesinde yükümlülüklerini yerine getirebilmesi için aşağıdaki konular dikkate alınmalıdır:

• Entegre Çevre Bilgi Sistemi,
• Çevresel Etki Değerlendirmesi,
• Çevre İzin ve Lisansları,
• Atık Yönetiminin Genel Esasları,
• Tehlikeli Atıkların Yönetimi,
• Sıfır Atık Yönetim Sistemi,
• Türkiye Çevre Ajansı,
• Ambalaj Atıklarının Yönetimi,
• Geri Kazanım Katılım Payı,
• Yeniden Kullanılabilir Ambalajların Depozito Uygulamaları.

İlgili mevzuat ve sanayi kuruluşlarınca yapılması gerekenler bu yazıda özetlenmeye çalışılmıştır. Çevre mevzuatı dendiğinde, çok sayıda yönetmelik, tebliğ ve genelgeler önce ayrı ayrı ve sonra da bir bütün olarak dikkate alınmalıdır. İlgili Bakanlık T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığıdır.

Entegre Çevre Bilgi Sistemi

Bakanlıkça halen çalışmaları yürütülen Entegre Çevre Bilgi Sistemi (EÇBS)'ne geçiş süreci sağlanıncaya kadar birbirinden farklı modüllerle sanayi kuruluşları/işletmeler üretmiş oldukları ürün ve atık bilgilerini Bakanlık çevrimiçi/online yazılım sistemlerine internet üzerinden kaydetmektedir. Bu modüllerden sektörümüzü ilgilendiren bazıları aşağıda gibi özetlenmiştir:

• Atık Yönetim Uygulaması (TABS/MoTAT/KDS)
• Kirlenmiş Sahalar Bilgi Sistemi
• Sıfır Atık Bilgi Sistemi
• Ambalaj Bilgi Sistemi
• Ambalaj Depozito Uygulamaları Yönetim Sistemi
• BEKRA Bilgi Sistemi

ÇED-Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği - 2014, 2016, 2017, 2018 ve 2019

Çevreye önemli etkileri olabilecek tüm faaliyetlerin proje-planlama aşamasında bilimsel yöntemlerle incelenmesi, proje uygulama aşamalarında etkilerin ve önlemlerin izlenmesi ve denetlenmesi süreci bu yönetmelikle sağlanır.

ÇED'e tabi projeler için ÇED Raporu, yönetmelikteki Ek-II'ye tabi projeler için ise tanıtım dosyası hazırlamak ve ilgili makama sunmak; verilen karara göre projeyi gerçekleştirmek gereklidir.

Projeler için "Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu” kararı veya "Gerekli Değildir” kararı alınmadıkça bu projeler (tadilat dahil) yatırıma geçirilemez.

Ek-I listesindekiler ile Ek-II'de bulunup ÇED gereklidir kararı alınmış projeler için ÇED Raporu hazırlanmalıdır.

ÇED Süreci: Ek-I ve Ek-II listeleri için farklılık gösterir.

Çevre İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik – 2014, 2016, 2019 ve 2020

Çevre Kanunu gereğince alınması gereken tüm izin ve lisanslar bu yönetmelik kapsamındadır.

Çevreye kirletici etkisi yüksek olan işletmeler - Ek 1

Çevreye kirletici etkisi olan işletmeler - Ek 2

Ek 1 ve Ek 2 listesinde yer alan işletmeler öncelikle geçici faaliyet belgesi, daha sonra bir yıl içinde de çevre izni veya çevre izin ve lisansı almak zorundadır.

Ek-1 listesi için Bakanlık,

Ek-2 listesi için İl Müdürlükleri tarafından verilir.

Çevre izni veya çevre izin ve lisans başvurusu, Ek-1 listesinde yer alan işletmeler için çevre danışmanlık firmaları ya da çevre yönetim birimi tarafından, Ek-2 listesinde yer alan işletmeler için çevre danışmanlık firmaları, çevre yönetim birimi veya tesiste istihdam edilen çevre görevlisi tarafından yapılır.

İzinler 5 yıl süre ile geçerlidir.

"Baskı” yapan işletmeler Ek-2 listesinde yer almaktadır. İl Müdürlüklerine danışıldıktan sonra, gerekiyorsa izin işlemlerine başlanmalıdır.

Sanayi kuruluşları faaliyet aşamasında çevre izin ve lisans konularını mutlaka takip etmelidir.

Çevre izin konuları:

• Hava Emisyon
• Atıksu Deşarjı
• Çevresel Gürültü
• Derin Deniz Deşarjı

Yukarıdaki izinler tamamlandığında Çevre İzin Belgesi alınır.

Çevre lisans konuları:

• Geri Kazanım
• Bertaraf
• Ara Depolama
• İşleme
• Arındırma

Yukarıdaki izinler tamamlandığında Çevre Lisans Belgesi alınır.

Bazı işletmeler faaliyet kapsamı ile ilgili olarak her iki lisans belgesini alarak, Çevre İzin ve Lisans Belgesini de elde edebilir.

Atık Yönetimi Yönetmeliği – 2015 ve 2017

İnsanların sosyal ve ekonomik faaliyetleri sonucunda işe yaramaz hale gelen, kullanım süresi dolan, yaşadığımız ortamdan uzaklaştırılması gereken maddelere genel olarak atık denir. Atıklar 3 sınıfa ayrılmaktadır:

1. Tehlikeli Atıklar (yanıcı, korozif, patlayıcı, zehirli ve radyoaktif atıklar)
2. Tehlikesiz Atıkları (ambalaj atıkları)
3. Özel Atıklar (tıbbi atık; pil, bitkisel yağ, lastik, vb. atıklar)

Bu yönetmeliğin amacı, atıkların oluşumundan bertarafına kadar çevre ve insan sağlığına zarar vermeden yönetilmelerine yönelik esasların belirlenmesidir. Baskı mürekkeplerinin kullanımından kaynaklı atıklar, Tehlikeli Atıklar, kendinden yapışkanlı Etiketler ve Atık Ambalajlar, bu yönetmelik kapsamında değerlendirilir.

Atıkların geri kazanım sonrasında geriye kalan tehlikeli maddelerin nihai bertarafı için uygun tekniklerin geliştirilmesi ve uygulanması suretiyle atıkların önlenmesi ve azaltılması esastır.

Atık üretiminin kaçınılmaz olduğu durumlarda geri dönüşüm, tekrar kullanım ve ikincil madde elde etme amaçlı diğer işlemlerle atığın geri kazanılması veya enerji kaynağı olarak kullanılması esastır.

Ülkemizde atık yönetmeliği yürürlüğe girdiği esnada, Avrupa Birliği de o güne kadar uygulanmakta olan atık mevzuatını güncelleyerek 2008/98/EC no'lu Çerçeve Atık Direktifi'ni yayınlamıştır. Böylece 5 basamaklı Atık Hiyerarşisi- Önleme/Azaltma, Tekrar kullanım, Geri dönüşüm, Geri kazanım ve Bertaraf resmiyet kazanmıştır. Parlamentonun ısrarı ile genel kabul gören beş basamaklı Atık Yönetimi Hiyerarşisi resmi hale getirildi. Bir esneklik sağlanarak, gerektiğinde hayat döngüsü kavramı kullanılarak bu hiyerarşide duruma göre değişiklik yapılabileceği hükmü de direktifte yer aldı. Böylece atık yönetiminin bütünsel bakış açısı içinde değerlendirilmesi gereği resmiyet kazanmış oldu.

Ülkemizde geçerli Atık Yönetimi Yönetmeliğine geri dönülürse, yönetmelik gereği farklı türdeki atıkların kaynağında ayrı toplanması esastır.

Atıkların lisanslı firmalar dışında yetkisiz kişi, kurum ve kuruluşlar tarafından toplanması, geri kazanılması ve bertaraf edilmesi yasaktır.

Atık kod listesinde 839 tane atık kodu bulunmaktadır.

Sanayi tesislerinde de karşılaştığımız bazı önemli atık kodları aşağıdaki tablodan takip edilebilir. 

Altı haneli kodun yanında yıldız (*) işareti bulunan atıklar tehlikeli atıklardır.

Bir işletmede oluşan tehlikeli atık miktarı ayda 1.000 kg üzerinde ise bu işletme Geçici Atık Depolama Sahası için Çevre Şehircilik İl Müdürlüğünden Geçici Depolama İzni almalıdır. Geçici atık depolama süreleri tehlikesiz atık sahası için 12 ay, tehlikeli atık sahası için 6 ay, tıbbi atık sahası için ise 48 saattir.

Tehlikeli Atıkların Yönetimi, Atık Yönetimi Yönetmeliği Gereğince Yapılır.

14.03.2005 tarihli ve 25755 sayılı Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Atık Yönetimi Yönetmeliği'nin yürürlüğe girdiği tarihten bir yıl sonra (02 Nisan 2016) tarihinde yürürlükten kalkmıştır. Tehlikeli Atıkların Yönetimi, Atık Yönetimi Yönetmeliği Gereğince Yapılır.

Tehlikeli atıklar başta olmak üzere atıkların yönetimine ilişkin genel çerçeve ve yükümlülükler Atık Yönetimi Yönetmeliği içerisinde yer almaktadır. Bununla birlikte, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği'nin yürürlükten kalkması sonrasında tehlikeli atıkların yönetiminde uygulama bütünlüğünün sağlanması amacıyla geçici depolama, tesislerin lisanslandırılmasında kullanılan teknik uygunluk raporu, atık ihracatı ve ön bildirim (notifikasyon) işlemleri ile tesislerin kapatılması ve kapatma planı formatına ilişkin olarak T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca belirtilen şekilde ve formatlar doğrultusunda iş ve işlemlerin yürütülmesi gerekmektedir.

Sıfır Atık Yönetmeliği – 2019

12 Temmuz 2019 tarihli 30829 sayılı Resmi Gazete'de “Sıfır Atık Yönetmeliği” yayınlanmıştır. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve il müdürlüğü koordinasyonunda ilgili kurum ve kuruluşların işbirliği içerisinde bulunarak sıfır atık yönetim sisteminin geliştirilmesi, yaygınlaştırılması, etkin bir şekilde uygulanması için belirtilen, genel ilke ve esaslar belirlenmiştir.

Mahalli idareler ve yönetmelik ekindeki listede tanımlı diğer yerler ile gönüllülük esasına dayalı olarak sıfır atık yönetim sistemini kurmak isteyenler için sıfır atık yönetim sisteminin kurulmasına, izlenmesine, sıfır atık belgesi düzenlenmesine ilişkin esasları kapsayan yönetmeliğe göre, sıfır atık yönetim sistemi kurulan yerlerde oluşan ve Atık Yönetimi Yönetmeliği'nin EK-4 atık listesinde yer alan atıklar sistem kapsamında olacaktır.

Sanayi işletmelerinden kaynaklanan atıklardan içerik veya yapısal olarak evsel nitelikli atıklara benzer olanlar hariç olmak üzere, bu işletmelerin faaliyetleri sonucunda oluşan proses atıkları Bakanlıkça kriterleri belirleninceye kadar yeni Yönetmelikte tanımlanan sıfır atık belgesi kapsamında değerlendirilmeyecektir.

Sıfır atık yönetim sistemi kapsamında; evlerden ya da içerik veya yapısal olarak benzer olan ticari, endüstriyel işletmeler ile kurumlardan kaynaklanan tehlikesiz nitelikteki geri kazanılabilir kağıt, cam, metal, plastik atıklar diğer atıklardan farklı biriktirme ekipmanında biriktirilip ve ayrı olarak toplanacaktır. Temel seviyede sıfır atık belgesi alabilmek için kağıt/karton, cam, plastik ve metal atıklarının Mavi, diğer atıkların ise Gri konteynırlarda biriktirilmesi gereklidir. Bu ekipmanların renkleri de yönetmelikte, malzeme türlerine göre ayrı biriktirme yapılması durumunda; kağıt atıklar için mavi, plastik atıklar için sarı, cam atıklar için yeşil, metal atıklar için açık gri kullanılacağı ayrıca belirtilmiştir. Böylece Platin seviyede sıfır atık belgesi alınabilmektedir.

Sıfır Atık Yönetim Sistemi Kılavuzları 11 Eylül 2020 tarihinde T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü web sitesinde yayımlanmıştır. İsrafın önlenmesi, kaynakların daha verimli kullanılması, atık oluşumunun engellenmesi veya azaltılması, kaynağında ayrı toplanması ve geri kazanımının sağlanmasını kapsayan “Sıfır Atık” atık yönetim felsefesi olarak tanımlanmaktadır. Sıfır Atık Yönetmeliği gereğince 2020 yılından itibaren kademeli olarak Sıfır Atık Yönetim Sistemini kurması gereken hedef kitlelere yol göstermek amacıyla 11 adet “Sıfır Atık Yönetim Sistemi Uygulama Kılavuzu” hazırlanmıştır.

Covid-19 çerçevesinde değerlendirildiğinde işyerlerinde ve evlerde maske, eldiven, bone, vb. tek kullanımlık kişisel hijyen atıklarının da ayrı olarak biriktirilmesi gerekli olduğunu da hatırlatmak isteriz.

Türkiye Çevre Ajansı

12 Ekim 2020 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne (TBMM) “Türkiye Çevre Ajansının Kurulması ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi” ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'na bağlı Türkiye Çevre Ajansı kurulması için kanun teklifi verilmiş ve teklif komisyondan geçerek Meclis Genel Kuruluna iletilmişti. “Türkiye Çevre Ajansının Kurulması ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” 24 Aralık 2020'de kabul edilerek 30 Aralık 2020 tarihinde 31350 sayılı resmî gazetede yayınlandı.

Başta içecek ambalajları olmak üzere ambalajların geri kazanımı için kurulması planlanan Depozito Yönetim Sisteminin kurulması, işletilmesi, izlenmesi ve denetiminin kurulacak olan Türkiye Çevre Ajansının yetkisindedir.

Türkiye Çevre Ajansının organları olarak Yönetim Kurulu, Başkanlık ve Danışma Kurulu belirlenmiştir. Ajans birimlerindeki görevlendirmelerin Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yapılacaktır. Danışma Kurulunda özel sektör temsilcileri de olacaktır.

Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği – 2004, 2007, 2011, 2017, 2020 ve 2021

Sürdürülebilir bir şekilde çevrenin korunması ve geliştirilmesini amaçlayan yeni Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği 26.06.2021 tarihli ve 31523 sayılı Resmî Gazete' de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Ambalaj atıklarının bundan böyle Depozito Yönetim Sistemi ile Sıfır Atık Yönetim Sistemine dahil olacağı ve ilgili çalışmaların Türkiye Çevre Ajansı'nın yetkisinde olacağı anlaşılmaktadır.

Yeni yönetmelikte tek kullanımlık cam, metal ve PET içecek ambalajlarına uygulanacak zorunlu depozito ve bu sistemin taraflarının yükümlülükleri yer almaktadır.

Yönetmelikte tanımlanmış ve piyasaya sürülmüş olan tüm ambalajlar ve bunların atıkları bu yönetmeliğin kapsamındadır.

Belediyelerin yükümlülükleri bu Yönetmelikten çıkartılmıştır.

"Genişletilmiş üretici sorumluluğu" kapsamında ambalaj üreticileri, piyasaya sürenler ve tedarikçiler ile satış noktaları ve ilgili diğer paydaşlar için sorumluluk paylaşımı yapılacaktır.

Ambalaj üreticileri ve tedarikçileri, Ambalaj Bilgi Sistemine kayıt olarak Bakanlığa ve depozito yönetim sistemine kayıt olarak Ajansa üretmiş oldukları ambalajlarla ilgili bilgi vermekle, beyanda bulunmakla yükümlüdür. Ambalaj üreticilerinin ürettikleri ambalajları piyasaya sürerken (müşterilerine iletirken) kullandıkları ambalajlar için GEKAP yükümlülüğü ile Piyasaya süren olarak Ambalaj Bilgi Sistemine ve depozito yönetim sistemine yani Ajansa bildirim yükümlülüğü bulunduğunu hatırlatırız.

Geri kazanım ve geri dönüşüm hedefleri 2020'deki bir önceki yönetmelik değişikliğindeki hedeflerle aynıdır. 2026 yılına kadar Cam için %70, Plastik için %55, Metal için %60, Kağıt/Karton için %75 ve Ahşap için %25 oranında minimum geri dönüşüm sağlanmalıdır. Kompozit ambalajlar için birim ambalaj bileşiminde bulunan ağırlıkça en fazla oran içeren malzeme için geri dönüşüm hedefi dikkate alınır. Hedefler yurtiçinde piyasaya sürülen ambalajlar için takip edilmelidir.

Geri Dönüşüm ve Geri Kazanım Hedefleri

Yönetmelik yayım tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir.

Geri Kazanım Katılım Payına İlişkin Yönetmelik, Tebliğ ve Usul & Esaslar – 2019 ve 2020

31 Aralık 2019 tarihinde 30995 sayılı 4. Mükerrer Resmi Gazete'de “Geri Kazanım Katılım Payına İlişkin Yönetmelik” yayınlanmış ve Çevre Kanunu'nun Ek-1 sayılı listesinde yer alan ürünler için bu ürünleri piyasaya süren/ithalat edenlerden tahsil edilecek geri kazanım katılım paylarına ilişkin detaylar belirlenmiş, Hazine ve Maliye Bakanlığı'na beyan ve katılım payı ödeme yükümlülüğü getirilmiştir.

Düzenleme plastik poşetler, lastikler, akümülatör, piller, madeni ve bitkisel yağlar, elektrikli ve elektronik eşyalar, ilaç kutu ve şişeleri ile plastik, metal, kompozit, kağıt/karton, cam ve ahşap ambalaj ürünlerini kapsamaktadır.

30 Aralık 2020 tarih ve 31350 (2. Mükerrer) sayılı Resmî Gazete 'de yayınlanan “2872 Sayılı Çevre Kanunu Uyarınca Alınacak Geri Kazanım Katılım Payı Tutarlarına İlişkin Tebliğ (2021/1)” ile 01/01/2021-31/12/2021 tarihleri arasında uygulanacak Geri Kazanım Katılım Payı (GEKAP) Tutarları yeniden belirlenmiştir.

Geri kazanım katılım payından piyasaya sürenler/ithalatçılar sorumludur. Poşetler için olan GEKAP'ın tahsilatından satış noktaları sorumludur. Depozitolu ürünlerde geri kazanım katılım payı alınmaz. Piyasaya sürülen/ithal edilen ambalajların bildirimi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'na yapılırken; GEKAP Gelir İdaresi Başkanlığı'nın beyanname sistemi ile kayıt altına alınmaktadır. GEKAP Beyannamesi üçer aylık dönemler halinde yılda dört kez verilmektedir.

Yeniden Kullanılabilir Ambalajların Depozito Uygulamaları

T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan “Yeniden/Tekrar Kullanılabilir Ambalajlar İçin Depozito Sistemi Uygulamalarına İlişkin Usul ve Esaslar” kapsamında depozito sistemini uygulayan piyasaya sürenlerin depozitolu olarak piyasaya sürdüğü ambalajlardan Geri Kazanım Katılım Payına İlişkin Yönetmelik kapsamında geri kazanım katılım payı tahsil edilmeyeceği belirtilmiştir.

Depozito sistemini uygulayan piyasaya süren işletmeler "Her yıl, bir önceki yıl gerçekleştirdiği depozito uygulamalarına ilişkin faaliyet raporunu hazırlamak ve bu raporu aynı yılın haziran ayının sonuna kadar Bakanlığa sunmakla," yükümlüdür.

Müşterilerinize ürettiklerini iletirken kullanmış olduğunuz taşıma/nakliye ambalajlarınız paletler, kasalar ve benzeri taşıma/nakliye ambalajlarınız için Depozito Uygulamaları Yönetim Sistemine bildirim yapmanızı öneriyoruz. Bu sayede, Palet gibi depozitolu taşıma/nakliye ambalajlarınız için Geri Kazanım Katılım Payı ödeme yapmanıza gerek kalmayacaktır.

Yasal Yükümlülükler

Sanayi tesisleri/işletmeler için proje aşamasında ilgili ÇED belgesi; faaliyet aşamasında ilgili çevre izin ve/veya lisans belgesi alınması gereklidir. Entegre Çevre Bilgi Sistemine kayıt olunmalıdır.

Faaliyet süresince Atıklar yönetilmelidir:

• Kaynağında Ayrıştırma, Biriktirme, Toplama,
• Geçici Depolama,
• Atıkların Geri Kazanım / Bertaraf Firmalarına Gönderilmesi.

Ayrıca;

• Atıksu kalite kontrol ruhsatı alınmalı,
• Endüstriyel Atık Yönetim Planı hazırlanmalı ve onaylatılmalı,
• Tehlikeli madde ve tehlikeli atık poliçeleri yaptırılmalı,
• Atık beyanı yapılmalı,
• Ambalaj beyanı yapılmalı,
• GEKAP beyanı yapılmalı,
• Jeneratör beyanı yapılmalı,
• Gerekli ölçüm ve analizler yapılmalı,
• Eğitim (Çevre ve Atık Yönetimi) verilmeli,
• BEKRA bildirimi ve kapsam belirlenmiş olmalı,
• Kirlenmiş sahalar bilgi sistemi – Faaliyet Ön Bilgi Formu doldurulmalı,
• Bakanlık tarafından hazırlanması istenilen raporlar ve bunların formatları takip edilmelidir.

“Çevre Yönetimi Hizmetleri Hakkında Yönetmelik” gereğince, işletme/sanayi kuruluşu Çevre ve İzin Lisans Yönetmeliği Ek-1 listesinde yer alıyorsa çevre yönetim birimlerini kurmak veya çevre danışmanlık firmalarından çevre yönetimi hizmeti almak zorundadır. Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği Ek-2 listesinde yer alan işletmeler; bir çevre görevlisini veya çevre mühendisini sürekli istihdam etmek veya çevre yönetim birimlerini kurmak veya çevre danışmanlık firmalarından çevre yönetimi hizmeti almak zorundadır.

Ambalaj sektöründe faaliyet gösteren sanayi kuruluşları ile diğer işletmelerin atıklar ve çevre ile ilgili yasal yükümlülüklerini bu yazımızda özetlemeye çalıştık. Atık yönetimi ile ilgili sorularınız olursa, ASD Ambalaj Sanayicileri Derneğimiz uzmanları ile iletişime geçebilirsiniz. İletişim: www.ambalaj.org.tr - asd@ambalaj.org.tr